Đấy là người đàn ông sở hữu căn nhà gần 300 năm tuổi với những mái ngói võng xuống bởi thời gian, những xà ngang xà dọc bắt đầu mục bởi tuổi tác, hàng hàng gạch lát vuông vắn đã sậm màu.

Ngôi nhà gồm bốn căn riêng biệt, cùng nhau trông về một sân rộng phơi đầy chum tương màu gan gà. Trong gian chính, bốn du khách người Pháp đang dùng cơm với các món ăn thôn dã: cá kho, canh cải, rau muống xào, cà muối… và chính giữa mâm có bát tương làm nước chấm.

Chủ nhà gần 50 tuổi, không mang vẻ chân lấm tay bùn, dáng chất phác toát ra, chứng tỏ là một người lớn lên ở quê. Anh là một biên tập viên đang công tác ở một tờ báo văn có tiếng tăm. Cười giòn giã đón khách và xởi lởi giới thiệu ngôi nhà của cụ tổ, anh cũng giới thiệu vợ mình, cô giáo dạy vẽ ở trường tiểu học.

“Anh có biết làm tương không?” – tôi hỏi. Anh cười: “Tôi làm tương 25 năm nay, trước khi trở thành biên tập viên. Tôi là một người làm tương. Thành nhà báo rồi tôi vẫn làm tương. Hăng ngày tôi vẫn ra Hà Nội làm việc, cuối ngày về nhà làm tương”. Hỏi tiếp chị vợ: “Người làm tương khác với người làm báo thế nào?”. Chị cười lỏn lẻn: “Em chỉ lấy người làm tương, không lấy chồng làm báo…”.

Người làm tương chia sẻ: “Hai chục năm nay nhà tôi làm tương kèm làm du lịch tại nhà, có mối quan hệ với 25 công ty du lịch, hăng ngày người ta đưa khách đến thăm nhà cổ và ăn cơm nếu có nhu cầu. Tôi sống bằng… tương chứ không phải lương. Thời gian cao điểm có tháng bán được 7.000 lít tương”. Tôi nhẩm tính: mỗi lít tương 20.000 đồng, 7.000 lít tương là 140 triệu đồng, chi trả nhân công và nguyên liệu chừng 50 triệu đồng, còn lại gia đình bỏ túi được những 90 triệu đồng/tháng. Ồ, đúng là số tiền rất lớn từ chĩnh tương giản dị.

Người làm tương kể tiếp: “Không thể tự khẳng định tương nhà tôi ngon hay không ngon, điều đó để người dùng tương nói. Nhưng đó là tương nguyên chất, lên men tự nhiên, người ta có thể chế biến thành nhiều món: làm nước chấm rau, kho cá, thịt, chưng trứng, chưng cà chua, chưng với thịt băm… mỗi người một khẩu vị.

Gia đình tôi sống nhờ vào tương và du khách đến thăm nhà. Tôi không bán vé vào xem nhà, cũng không tính chi phí thuyết giảng về ngôi nhà cho du khách nhưng khách người Việt ai cũng mua tương, còn khách nước ngoài thì ăn cơm. Mỗi suất cơm là 120.000 đồng, mỗi ngày chỉ nấu tối đa cho tám khách ăn cơm vì nếu đông quá không thể nấu ngon được. Điều thích thú là khách Tây đến đây ăn cơm đều ăn được tương”.

Người làm tương chia sẻ: “Người nhà phải hướng dẫn khách tham quan ngôi nhà cũng như nói về lịch sử của căn nhà”. “Vậy ai sẽ nấu cơm cho khách?” – tôi hỏi. “À, đều là những chị nông dân của làng. Bình thường họ đi cấy, đi gặt nhưng nếu có khách nhà tôi sang nhờ thì các chị đi chợ nấu cơm. Họ là nông dân, nấu những món của nông dân vẫn ăn: canh cua, rau dền, cá kho… Nhà tôi không nấu món Tây, chỉ nấu những món quê của người Việt. Khách ăn cơm xong được mời uống nước trà xanh”.

Không áo the khăn đóng, chẳng thúng mủng dần sàng, cũng chẳng cần phải tìm những chiếc bát chiết yêu để làm màu làm mè bữa ăn, nhưng du khách đều rất thích khi ăn những món ăn dân dã do chính nông dân nấu. Lợi nhuận từ bán tương và làm cơm cho khách được lấy làm tiền tu bổ ngôi nhà.

Người làm tương bảo: “Nếu không có tương thì không thể tu sửa căn nhà đúng quy trình được, bởi xà ngang xà dọc không chỉ là gỗ mà còn là văn hóa và dấu tích thời gian”. Hóa ra tương không chỉ là món ăn mà còn là nét văn hóa độc đáo của ẩm thực gia đình. Làm tương để lấy tiền tu bổ nhà, có nhà cổ để đưa du khách đến thăm, có khách đến thăm là có người mua tương, ăn tương.

Anh có hai con học đại học ở Hà Nội, ngày cuối tuần về cũng xúm vào làm tương. Anh bảo các con anh có thể đi làm công chức, làm bác sĩ nhưng khi về nhà chúng vẫn chỉ là những người làm tương…

Đấy đích thị là một người làm tương. Một gia đình làm tương.

(Hoàng Điệp, Tuổi Trẻ cuối tuần)